Betelgeuse yıldızından dışarı atılan madde, bir maske görevi yaparak süper dev yıldızdan gelen ışığı örtmüş olabilir.

Bu yılın başlarında Betelgeuse, bilim insanlarını tuhaf sönükleşmesi ile şaşkına çevirdi. Bir yüzyıldan uzun bir süredir astronomlar, Orion Takımyıldızı’nda bulunan bu süper dev yıldızı gözlemliyorlar. Ve Betelgeuse’un parlaklığının 420 günlük periyotlarda düzenli bir şekilde değiştiği bilinmesine rağmen bu son sönüklük o kadar aşırıydı ki, çıplak gözle bile fark edilebiliyordu. Bu da yetmezmiş gibi yıldız ayrıca sinirden deliye dönmüş gibi görünüyordu.

13 Ağustos’ta The Astrophysical Journal’da yayımlanan bir çalışma, bu sönüklüğün olası sebebini özetliyor: hızlıca toza dönüşen sıcak ve yoğun bir gaz atımı, Betelgeuse’un güney bölgesinin büyük bir kısmını kapatıyordu.

Bu görsel, sönükleşmesinin öncesinde ve sonrasında Betelgeuse’yi kıyaslıyor. Bu iki gözlem de Çok Büyük Teleskop’un SPHERE aygıtı ile elde edildi. (Görsel Telif: ESO/M. M. Montargès et al.)

 

Yıldız bir parlak, bir parlak değil…

2019 yılının ocak ayı boyunca Betelgeuse’da her şey normal görünüyordu. Ancak kısa bir süre sonra yıldız sönükleşmeye başladı. Şubat 2020 tarihine gelindiğinde ise yıldız normal parlaklığının üçte ikisi kadar parlaktı.

Betelgeuse’un parlaklığındaki bu azalma ilk başta bilim insanlarını şaşırttı. Fakat bu yeni çalışmada yıldızın bu dramatik sönükleşmesine sebep olan olayların zaman çizelgesinin bir taslağını çıkardılar. Bu taslağı da 2019 yılının ocak ayından itibaren Hubble Uzay Teleskobu’nun periyodik olarak Betelgeuse’u mor ötesi dalga boyunda gözleyip dev canavarın yeni çehrelerini ortaya çıkarması sayesinde yapabildiler.

2019 yılının Eylül ayından Kasım ayına kadar Hubble, yıldızın atmosferinden geçen aşırı sıcak ve yoğun madde kütlelerinin işaretlerini belirledi. Ve Aralık ayında yer teleskopları da yıldızın sönükleşmesine tanıklık etmeye başladılar.

Çalışmanın baş yazarı Andrea Dupree açıklamasında bu atılmış gazın yıldızın güney kısmını örten tozu oluşturmak için yıldızın milyonlarca mil ötesinde soğuduğunu düşündüklerini söyledi.

Betelgeuse hakkında devam eden gizemler

Bilim insanlarının Betelgeuse’un sönükleşmesi ile ilgili gizemi çözmüş olabilecekleri ihtimaline rağmen bu dev yıldız astronomların kafasını karıştırmayı henüz bırakmadı.

Mesela sönükleşmeye sebep olan bu büyüklükte bir atımın yıldızın kutuplarından gerçekleşmemesi. Ki yıldızın kutuplarında yer çekimi zayıf olmalı ve bu durum da maddenin yıldızdan kaçmasını daha kolay hale getirir. Dupree, yıldızın bu kütleyi nasıl kaybettiğini bilmediklerini söyledi.

Bu grafik, 2019 yılının sonu ve 2020’nin başında Betelgeuse’un güney bölgesinde gerçekleşen sönükleşmenin nasıl olabileceğini resmediyor. Hubble Uzay Teleskop’undan kızıl ötesi ışıkta görüldüğü gibi ilk iki panelde yıldızdan atılan plazma kütleleri yer alıyor. Üçüncü panelde atılan gazın dışarı doğru genişlerken hızlıca toza dönüştüğü görülürken son panelde ise bu toz bulutu yıldızın güneyinden gelen ışığı engelliyor. (Görsel Telif: NASA, ESA, and E. Wheatley (STScl))

 

Dahası 28 Temmuz’da The Astronomer’s Telegram’da yayımlanan başka bir çalışmaya göre NASA’nın Solar Terrestrial Relations Observatory (STEREO)’nun yaptığı ek Betelgeuse gözlemleri, yıldızın parlaklığındaki başka daha küçük bir azalmayı gösterdi ve bu azalma neredeyse yıldızın en az parlaklığa ulaştığı zamandan bir yıl önceydi.

150 yıla kadar uzanan tutarlı gözlemler ile Betelgeuse’un sönükleşmesi ve daha sonrasında tekrar hemen parlaklaşması sıra dışı değildir. Yine de Dupree, yıldızın maksimum parlaklığa ulaştığı Ağustos ve Eylül aylarında daha fazla umulmadık patlamaları takip etmek için Betelgeuse’u gözlemlemeyi planlıyor.

Betelgeuse yakında bir süpernova olacak mı?

Kendi yıldızımız güneşin aksine Betelgeuse kırmızı süper dev bir yıldızdır ve yarıçapı güneşten yaklaşık 900 kat daha büyüktür. Eğer Betelgeuse güneşimizin yerine geçseydi, Betelgeuse’un yüzeyi Jüpiter’in yörüngesini bile aşardı.

Betelgeuse, ayrıca hayatının sonuna yaklaşmakta olan bir yıldızdır. Önümüzdeki 100,000 yıl içerisinde yıldızın bir süpernovaya dönüşmesi bekleniyor ve bilim insanları ile amatör astronomlar bu dramatik olayı izlemek için çok hevesliler. Bu süper dev nihayetinde patladığında patlama dolunay kadar parlak olacak ve aylar boyunca gündüz vakitlerinde bile gökyüzünde görünebilir halde kalacak.

Süpernovaların evrende nispeten yaygın olmasına rağmen, -ki evrenin bütün büyüklüğünü düşünürsek bilim insanlarının her birkaç günde bir yıldızın ölümüne denk gelmesi gerekirken- kendi arka bahçemizde bir süpernovayı yakalamak hala biraz şans gerektiriyor. Astronomlar, Samanyolu gibi galaksilerin yaklaşık 50 yılda bir süpernovaya ev sahipliği yapması gerektiğini tahmin ediyorlar. Buna rağmen en yakınımızdaki son süpernova, uydu galaksimiz olan Büyük Macellan Bulutları’nda gerçekleşen SN 1987A’dır.

Bu Hubble Uzay Teleskop’u görüntüsü, Büyük Macellan Bulutu’nda gerçekleşen bir süpernova olan SN 1987A’yı göstermektedir. (Görsel Telif: NASA, ESA, and R. Kirshner (Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics)

 

Samanyolu’nda ise fiziksel olarak gözlemlenen son süpernova ise SN 1604 veya Kepler’in Süpernovası’dır ve 1604 yılında gerçekleşmiştir. Üç haftadan fazla bir süre gün boyunca görülebilir durumdaydı. Daha sonra bulunan Samanyolu süpernovalarının kalıntıları Cassiopea A ve G1.9+0.3 olmasına rağmen patlamalarına dair tarihte herhangi bir kayıt veya doküman bulunmamaktadır. Bu da astronomların söyleyebildiklerine göre Samanyolu’nda bir süpernova zamanının geldiği anlamına gelir.

Yaklaşık 700 ışık yılı uzaklıkta olduğu için Betelgeuse’dan bugün gördüğümüz ışık yıldızın yüzeyinden 1300’lü yıllarda çıktı ve bu yüzden de süper devin belki de şu an bir süpernovaya dönüşmüş olması tamamen muhtemel. Bu durumda da şovun nihayetinde bize ulaşması için sadece sabırla beklememiz gerekiyor.

Çeviri: Burcu Ergül Emecan

https://astronomy.com/news/2020/08/a-stellar-sneeze-could-explain-betelgeuses-dimming
.